جاذبه‌هاي ملاير
شهرستان ملاير با توجه به قدمت تاريخي خود داراي جاذبه‌هاي گردشگري فراواني است که از جمله ميتوان موارد زير را ياد کرد:
1. آتشکده و قلعه باستاني نوشيجان
نوشيجان ، قديمي ترين نيايشگاه خشتي جهان است. قدمت ارگ تاريخي نوشيجان به عصر آهن و اوايل استقرار مادها در ايران بازمي گردد. آثار فوقاني اين تپه که در ارتفاع ?? متري واقع شده ، مربوط به دوره پارتها، لايه مياني از دوره هخامنشي و آثار تحتاني که روي سازه طبيعي تپه بنا شده است از دوره مادها برجاي مانده است. اين ارگ مهمترين نيايشگاه مادها بوده و عناصر اين مجموعه به عنوان نخستين الگوهاي معماري ايراني در فلات قاره ايران از منحصر به فردترين و ارزشمندترين آثار تاريخي کشور محسوب مي شود.
آتشکده و قلعه باستاني نوشيجان در در?? کيلومتري شمال غرب ملاير در مسير جاده ملاير-جوکار بر روي صخره طبيعي مشرف برجلگه شورکات قرارگرفته و داراي ديدگاه وسيع وچشم اندازي زيبا است که بدون شک درهزاره اول پيش از ميلاد مورد توجه اقوام ماد قرار داشته‌است. چيزي که بر اهميت اين تپه مي‌افزايد معماري آن است، چراکه از نمونه‌هاي معماري دوره ماد و دوره پيش از هخامنشيان است. با توجه به شواهد و عناصر معماري کاوش شده از اين تپه، مادها ازآن به‌عنوان قلعه نظامي استفاده مي‌کردند.طبق بررسيهاي انجام شده توسط ديويد استروناخ، باستان‌شناس بريتانيايي درنتيجه اين حفاريها، سه طبقه ? و? ? براي اين تپه شناسايي شد. طبقه اول رابه مادها ازنيمه دوم قرن هشتم تا نيمه اوائل قرن ششم قبل ازميلاد، طبقه دوم رابه هخامنشيان و طبقه سوم را به ساسانيان نسبت مي‌دهند. بقاياي آثاري که از اين تپه بدست آمده دربرگيرنده معماري مادها است که شامل اقلام زير است:
· بناي قديمي جبهه غربي تپه که نخستين آتشگاه است، بقاياي يک آتشدان درجبهه جنوبي نشانگر مراسم نيايش آتش ميباشد. اتاق معبد بصورت شمالي-جنوبي ساخته شده‌است و در بدنه مخروطي شمالي آن سه طاقچه بطور نامحسوس ديده مي‌شوند. درحاشيه جنوبي معبد، بقاياي يک سکوي برجسته وجود دارد که احتمالاً شالوده پايه ستونهاي معبد بوده‌است. آخرين تاريخ استفاده از اين بناي تاريخي هم‌زمان با دگرگوني معماري دراين تپه و ايجاد تالار ستون‌دار در شرق ميباشد.
· تالار ستون‌دار (آپادانا): اين تالار بر روي سکوي خشتي قرارگرفته‌است. اين تالارهاي ستون‌دار، با تالارهاي نودين تپه و تپه نوشيجان با تالارهاي اوراتويي که در آلتين تپه آسياي صغيربدست آمده قابل مقايسه هستند و احتمالاً تاثيرپذيري ازهنر معماري اوراتو ساخته شده‌است.
· معبداصلي: شکل معبد بصورت نيم چليپا بوده و با همان عناصر معماري دژ ساخته شده‌است. در زاويه شمالي سرسرا پايه آتشداني وجود دارد که از سه بخش کاملاً مشخص ساخته شده‌است. بايد خاطرنشان کرد اين نوع آتشگاه از نظر پلان دراکثر آتشگاه‌هاي دوره ساسانيان بچشم مي‌خورد.
· اتاق‌ها و انبارها: اين بخش دومين اثر مهم تپه نوشيجان راتشکيل مي‌دهد که در شرقي‌ترين قسمت تپه قرار گرفته و داراي حصار، بارو، اتاقهاي مسکوني و انبار ميباشد.
· تونل: دربخش شمالي تالارستون دار و در امتداد شرق و غرب حفره‌اي سردابي‌شکل کنده شده که در عمق ? متري به صخره منتهي مي‌شود. با توجه به شکل تونل به‌نظر مي‌رسد که کار معماري پايان نيافته و از اين جهت ميتوان استنباط کرد که احداث آن در آخرين دوره سکونت در اين تپه صورت پذيرفته و ازطرفي احتمالاً ايجاد آن تپه جنبه امنيتي داشته‌است.اين اثر به شماره ??? در تاريخ ? بهمن ???? در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
2. دژ گوراب يا جوراب:
مطالعات باستان شناسي نشان مي‌دهد که از دوره مس وسنگ قديم حدود (???? ق.م) گروهي در محل فعلي تپه گوراب ساکن شدند که سفالهاي آنان با بخشي از سفالهاي ساکنان اوليه گيان در طبقه V a قابل مقايسه‌است بعد از آن در دوره گسترش فرهنگي اوروک به داخل زاگرس اين مکان يکي از هشت کانون اصلي اقتصادي اوروکيها در منطقه بدل ميگردد که کار و فعاليت اصلي آنها جمع آوري کالاهاي مورد نياز تمدن اوروکي در جنوب بين النهرين بود از ديگر اين کانونهاي اقتصادي فرامرزي در حدود ???? ق.م ميتوان به طبقه ? در گودين تپه به فاصله ?? کيلومتري در غرب گوراب اشاره نمود. پس از آن گروهي از مهاجران دامداري که قبلا در گوراب از آنها ياد شد در اين مکان مستقر شدند. به نظر مي‌رسد تداوم استقرار در اين مکان تا دوره اخير اسلامي وجود داشته لکن به خاطر ساخت يک قلعه مستحکم در دوره اشکاني بخش زيادي از اين آثار فرهنگي تخريب شد اما پس از آن آثار دوره اشکاني و ساساني ودوران اسلامي بر روي قلعه قابل مطالعه بر جاي مانده‌است.
· لايه‌هاي زيرين تپه به ما قبل تاريخ حدود هزاره چهارم قبل از ميلاد
· لايه‌هاي مياني به دوره تاريخي هزاره اول قبل از ميلاد
· لايه‌هاي فوقاني مربوط به دوره اسلامي از جمله ايلخانيان
از آثار تاريخي ديگر در منطقه ميتوان به قلعه چوبين و مقبره مجاور اشاره کرده که با نامهاي قلعه بلنده و امامزاده غريب شناخته مي‌شوند. نام گوراب به علت حمله اعراب به ايران به جوراب تغيير يافته‌است. در شاهنامه فردوسي از گوراب به نيکي نام برده‌است که نشان از قدمت آن دارد. در داستان ويس و رامين که در سال ??? هجري قمري به نظم سروده شده، آمده است: «گوراب نام کشوري بود، که فرمانروايش شاپور و رفيدا بودند»
|
سر افراز چو شاپور و رفيدا
|
|
در آن کشور چو ماه و مهرپيدا
|
همچنين نقل شده که: «شاه موبد به آنجا که ويس است لشگر کشيد و رامين که همراه شاه موبد به گوراب رفته بود، ويس را بديد و بر وي عاشق شد.»
|
|
به گوراب آمد و آورد لشگر که آنجا بود ويس ماهپيکر
|
|
در اين زمينه که آيا گوراب اسعد گرگاني، همان گوراب ملاير است يا خير؟ ولاديمير مينورسکي خاورشناس روسي مي‌نويسد: گوراب يکي از زيبا روياني است که رامين او را به همسري بر مي‌گزيند و در ادبياتي از منظومه، خود را چنين معرفي مي‌کند:
|
ستوده گوهرم از سام و از باب
|
|
که اين از همدان است و آن زگوراب
|
|
به من شد هر که درگوراب خسته
|
|
که من هستم کنون گوراببانو
|
3. قلعه باستاني انوج :
اين قلعه در روستاي انوج در ?? کيلومتري جنوب غربي ملاير و بر فراز تپه‌اي در داخل روستا واقع شده است. قدمت اين قلعه باستاني مربوط به هزاره ششم قبل از ميلاد است.
4. بازار باستاني ملاير :
قدمت هسته اوليه بازار ملاير به زمان شيخ الملوک (فرزندفتحعلي شاه قاجار) مي رسد که شامل دو راسته شمالي جنوبي و شرقي غربي مي باشد سبک معماري آن اصيل و سنتي است و سخت تحت تاثيرالگوهاي بازار دوره صفويه و زنديه (بازاروکيل) قرارگرفته است بازار ملاير به شيوه خطي وارگانيک ساخته شده و داراي در ورودي است. بازار اصلي در دوره شيخ الملوک بنا شده و افرادي چون مهرعليخان و ابوالقاسم خان نوردي و ميرفتاح آن راگسترش داده اند. در قسمت انتهايي و شمال شرقي بازارخان کاروانسراي خان ميباشد . در دوره قاجاريه حوضي در وسط مهمانسرا بوده و در قسمت شمال غربي اين سرا برف انداز واقع شده است که اختصاص به ريختن برف هاي بام داشته است مجموعه بازار سر پوشيده، که شامل يک بازار اصلي، دو بازار فرعي، ?? سرا وکاروانسرا و تعدادي منزل مسکوني مي باشد، در مرکز شهر و در بافت قديمي آن قرار گرفته و ورودي اصلي آن از خيابان بروجرد مي گذرد شالوده اصلي اين بازار، در اواخر دوره قاجاريه(???? هجري) در زمان حکومت شيخ الملوک و توسط وي ساخته شده است.
مجموعه بازار، از يک راسته بازار بزرگتر که جهت آن شمالي- جنوبي است و يک راسته بازار کوچکتر شرقي به غربي، به نام بازار مهر عليخان تشکيل شده است، که اين دو بازار در چهار سوق، يکديگر را قطع مي کنند. چهار سمت اين بازار، به چهار محله ختم مي شود. در ادامه، بازار ديگري به موازات بازار شيخ الملوک، توسط ابوالقاسم خان نوري ساخته شده، که به بازار خان معروف است و پس از آن راسته ها و سراهاي متعددي در داخل و دو طرف بافت اصلي احداث شده است. به طور کلي پوشش سقف تمام قسمتهاي بازار، داراي طاق هاي ضربي و گنبدي آجري است و نور گيرهايي در سرتاسر آن و در دو طرف حجره ها تعبيه شده است.اين اثر در تاريخ ??/?/???? و طي شماره ????/? در فهرست آثار ملي و تاريخي ايران به ثبت رسيده است.
5. کاروانسراي ميرفتاح :
به کاروانسراي حلاجها معروف است که درغرب راسته اصلي بازارملايرتوسط دالاني با طاق ضربي به آن متصل شده وسايرکاروانسراها باآجرخشت وملاط گل ساخته شده‌است.
6. کاوانسراي شيخ الملوکي :
بنيانگذارآن شيخ الملوک بوده اين کاروانسرا درشمال غربي راسته اصلي بازارتوسط شيخ الملوک ساخته شده که قديمترين کاروانسراي بازارملايربوده ودرحال تخريب ميباشد.
7. درياچه مصنوعي و مجتمع تفريحي کوثر :
درياچه مصنوعي و مجتمع تفريحي کوثر در ابتداي ورودي شهرستان ملاير جنب ميدان کوثر احداث شده‌است، و شامل درياچه‌اي مصنوعي به مساحت تقريبي ? هکتار، باغ پرندگان، ،سکوي چشم‌انداز، آبشار، مسجدکوثر، مجموعه فرهنگي وامکانات قايق‌راني است.
8. قديمي ترين پارک ايران :
پارک سيفيه قديمي‌ترين پارک کشور است که در سال ???? توسط سيف الدوله (نوه فتحعلي شاه) در زمان حکومتش بر ولايت ملاير و تويسرکان احداث شده‌است. اين بوستان در شمال شرقي ملاير و در دامنه کوه گرمه قرار گرفته و در مساحتي در حدود ?? هکتار بنا شده‌است. اين بوستان داراي درختان چنار کهنسال براي ايجاد سايه، حوضچه‌ها و آبنما و جنگل مصنوعي بر روي تپه‌ها است.اين بوستان که جزو اولين تفريگاههاي سنتي ايران زمين است توسط مهندسين ايتاليايي طراحي و ساخته شده است.
بوستان سيفيه داراي دو استخر و مسجدي است که توسط سيف الدوله احداث شده‌است و ساختماني که ظاهرأ محل سکونت باني آن بوده‌است. اين پارک به شکلهاي صليبي وبيضي ساخته شده‌است و آب مورد نياز آن از طريق احداث قناتي در ? کيلومتري زرک توسط مقنيان يزدي از کوههاي اطراف به محوطه پارک انتقال يافت. مجموعه پارک و مقبره سيف الدوله تحت عنوان باغ ايراني در تاريخ ??/?/?? به شماره ????? در فهرست آثار تاريخي و ملي ايران به ثبت رسيده است.
9. تپه سياه چقا:
تپه سياه چقا با ارتفاعي در حدود ?? متر در ?? کيلومتري ملاير در نزديکي روستاي سياه چقاواقع شده‌است. سفالهاي سطحي آن نشان دهنده قدمت اين مکان باستاني تا هزاره اول قمري است.
10. تپه پري:
تپه پري معروف به قلعه بلنده در مرکز روستاي پيروز يا همان پري واقع است ابتدا در سال ???? توسط آقاي علي حاکمي مورد کاوش باستان شناسي قرار گرفت و در آن تداومي از آثار و تدفين‌هاي دوره مفرغ مربوط به نيمه هزاره سوم ق.م ميلاد معرفي شد. اما آثار نفيس و با ارزشي از دوره اشکاني نيز در گزارش ذکر شده‌است مطالعات اخير در اين تپه توسط سازمان ميراث فرهنگي همدان از سال ???? شروع ودر نتيجه تاکنون قدمت استقرار در اين محوطه مهم تا ???? ق.م محقق شده‌است. در خصوص منشاء نژادي , نتايج مطالعات نشان مي‌دهد که اولين ساکنان اين محوطه گروهي از اقوام دامدار ي بودند که در پايان هزاره چهارم از مناطق جنوبي آذربايجان در نزديکي رود ارس به طرف جنوب کوچيدند و تاکنون بيش از ?? زيستگاه اين گروه جمعيتي در دشتهاي همدان شناسائي شده‌است. از ديگر مکانهاي مهم وهمزمان با اين تپه ميتوان به تپه گوراب , کلان , پاقلعه , توپراق قلعه و رضوانکده اشاره نمود.همچنين در چند سال اخير کاوشهاي باستان شناسي راجع به نفوذ اين قوم در تپه‌هاي کلان وگوراب وپيسا در همدان انجام شده‌است.اين تپه در محل زادگاه کريمخان زند (وکيل الرعايا) واقع گرديده‌است.
11. تالاب فصلي آقا گل:
تالاب فصلي و طبيعي آقا گل در حد فاصل استان مرکزي و استان همدان، و در يک کيلومتري جنوب شرقي روستاي کرد خور (اسلام آباد) قرار دارد که از بخش جوکار قابل دسترسي است. آب اين تالاب از حوضه رودخانه قره چاي در دشت کميجان تأمين مي‌شود.
آبگيري تالاب از اواخر آذر ماه آغاز و تا اواسط خرداد ماه پايان مي‌پذيرد. وسعت آن در حدود ??? هکتار است و عمق آن از ? تا ? متر متغير است. اين تالاب در مسير مهاجرت پرندگان شمالي که از روسيه، قفقاز و شبه جزيره اسکانديناوي جذب اين تالاب مي‌شود قرار دارد که عمده آنها اردک، غاز، فلامينگو، مرغ باران و حواصيل هستند.
12. برج سامن:
برج سامن در ?? کيلومتري جنوب شهرستان ملاير در روستاي بيد کرپه وسطي قرار دارد. اين برج خشتي و گلي در محله چال خانقلي شهر واقع شده‌است و قدمت ان به حدود ??? سال قبل مي‌رسد. اين برج داراي حدود ?? متر ارتفاع و ? طبقه‌است.
طبقه اول مستقيمأ بر روي صخره بنا شده و مصا لح آن قلوه سنگ است. طبقه دوم داراي ارتفاع ? متر و طبقه چهارم نيز با انواع طاقچه، شومينه، تيرکش، و سقف نظام يافته‌است و در جنگ جهاني اول در حمله روسها طبقه بالايي آن به توپ بسته شد.
13. قلعه سليمان خان بوربور:
قلعه سليمان خان بوربور داراي مساحتي برابر يک هکتار است. زمان ساخت آن مشخص نيست اما از کتيبه‌هاي داخل روستا قدمت آن به ???? قمري بر ميگردد که مربوط به اوايل حکومت قاجار است. اين قلعه داراي ?? برج است که هريک از ديگري ?? متر فاصله دارند.
در محوطه دروني حصار سه قلعه جداگانه وجود دارند. قلعه شمال شرقي مربوط به محمد خان زنديه و مصطفي خان زنديه بوده‌است. قلعه حسين خان بوربور وسيع‌ترين قلعه منطقه‌است و داراي تزئينات آجرکاري و معرق کاري است.
14. خانه قديمي لطفعليان:
عمارت لطفعليان در خيابان شهيد مصطفي خميني ملاير وجود دارد خانه قديمي که بخشي از يک مجموعه سکونتگاهي بيادگار مانده از دوره قاجار است. سازنده و مالک اوليه خانه مرحوم محسن مصدقي معروف به مصدق الممالک بوده و در عصر فتحعلي شاه قاجار به واسطه خويشاوندي که با دربار داشته‌است با بهره گيري از معماران زيده آن دوره اقدام به ساخت اين مجموعه نموده‌است. بخشهاي اصلي سه گانه اين مجموعه عبارت است: اندروني، حسينيه و اصطبل خانه، خانه کندني حسينيه اين مجموعه بوده که توسط مرتضي خان لطفعليان خريداري شده کاربرد مسکوني يافته‌است اين منزل در دو طبقه ساخته شده‌است. سقف طبقه همکف پوشيده از طاقهاي آجري زيباست و پوشش طبقه فوقاني آن بصورت مسطح با تير چوبي است. زيباترين بخش بنا حوض خانه‌است که با طاق نماهاي زيباي آجري به شيوه بسيار خنک و فرح بخشي را جهت گذر از گرما تابستان براي ساکنين ايجاد کرده‌است. از ديگر ويژگيهاي اين بنا تزئينات لمبه کوبي چوبي در سقف طبقه اول و وجود درهاي ارسي با شيشه‌هاي الوان است. اين بنا در تاريخ ??/??/???? به شماره ???? به ثبت آثار ملي ايران رسيده‌است و در حال حاضر به موزه ملاير تبديل شده‌است.
15. شهر زيرزميني سامن:
شهر پنهان يا زيرزميني سامن که احتمالا شهري مخفي در دوره پيش از اشکاني بوده و بعدها نيز از آن به عنوان گورستان استفاده مي‌شده، در شهر سامن در ?? کيلومتري ملاير در استان همدان قرار دارد
کاوشهاي باستان‌شناسي در محوطهاي زيرزميني در شهر سامن، منجر به کشف شهري پنهان شد که در يک بستر سنگي و به صورت دست کند ساخته شده است. اين شهر زيرزميني احتمالا به دوره پيش از اشکاني تعلق دارد و از برخي فضاهاي آن براي تدفين مردگان استفاده شده است.
حدود ?? اتاق از اين شهر زيرزمين کاوش شده و در اين اتاق‌ها مقادير زيادي اسکلت متعلق به دوره اشکاني وجود دارد که دست‌نخورده در جاي خود باقي مانده‌اند.
در کنار اسکلتها هداياي قبور گذاشته شده است و اسکلتها به صورت چمباتمهاي تدفين شده‌اند. احتمال مي‌رود تدفينها به دوره تاريخي به خصوص دوره اشکاني مربوط است.
براساس مطالعات باستان‌شناسي، شهر پنهان بيش از ? هکتار وسعت دارد و بخشي از اين شهر باستاني به خاطر وجود رطوبت زياد هنوز مورد کاوش قرار نگرفته است.
احتمالا بخشي از اين شهر در زير خانه مردم قرار گرفته و به همين دليل تصور مي‌شود که در آن بخش‌ها فاضلاب شهري وارد شهر پنهان شده باشد.
اين شهر زيرزميني، هنگامي که مخابرات استان همدان قصد کشيدن فيبرهاي نوري از زير زمين را داشت کشف شد. بر همين اساس طي مجوزي ازسوي پژوهشکده باستان‌شناسي، هياتي متشکل از انواع کارشناسان شامل باستان‌شناس، انسانشناس، کارشناسان مرمت و ... کاوشهاي خود را در اين شهر به انجام رساندند که منجر به کشف فضاهاي دستکند با حدود ?? اتاق، سالن و راهروهاي ارتباطي شد.
شواهد اوليه حاکي از پيدايش اين فضاها در دوره پيش از اشکاني بود. بر اساس اين يافته‌ها ميتوان احتمال داد که نخستين بار اين فضاهاي معماري به منظور انجام مراسم مذهبي خاصي، احتمالا ميترائيسم، مورد استفاده بوده است. اين شواهد حاکي از آن است که مراسم مذهبي به صورت پنهاني در زير زمين انجام ميگرفته است.
بر اين اساس احتمال داده مي‌شود که در دوره اشکاني از اين فضاها به عنوان محل تدفين مردگان استفاده شده است و از اتاق‌ها به عنوان گوردخمه استفاده کرده‌اند.
شهر زيرزميني سامن در عمق ? تا ? متري زمين کشف شد و کانال‌هاي حفر شده درون آن به مرور در دوره‌هاي تاريخي کنده شده‌اند و اطراف آنها نيز اتاقهاي متعدد وجود دارند.
اين کانال‌ها از نظر ساختار معماري، بسيار جالب هستند و کاربري خاصي داشته‌اند. در اين کانال‌ها پس از پاک‌سازي، ?? اسکلت شناسايي شدند که درون ? اتاق قرار داشتند و با توجه به بررسيهاي انسان‌شناسي شواهدي وجود دارند که تدفين‌هايي به‌صورت تدفين باز انجام شده‌اند.
علاوه بر اين شواهد، ? مورد بقاياي انساني نيز وجود دارند که به‌طور دقيق نشان مي‌دهند، اين اتاق‌ها در کاربري نهايي به‌صورت محل تدفين استفاده مي‌شدند، به‌طوري که استخوان‌ها را جمع مي‌کردند و دوباره تدفين‌هاي جديدي انجام مي‌دادند.
از ?? اسکلت يافت شده، ?? مورد مرد، ?? مورد زن، ?? مورد کودک و يک نوزاد شناسايي شده‌اند و جنسيت ? مورد از آنها نيز تشخيص داده نشده است.
انتشار توسط سايت csamen.ir از روي تابلوي نصب شده در شهر توسط ميراث فرهنگي:
مجموعه معماري دستکند زير زميني سامن:
آثار زير زميني سامن در سال ???? بطور اتفاقي بر اثر اقدامات عمراني کشف شد. مجموعه در بستري از سنگ گرانيت به صورت دستکند ايجاد شده و تماما در زير معابر و منازل ساختمانهاي اداري واقع است و طي اقدام پژوهشي در هشت کارگاه از مجموعه انجام شده که دستاوردهاي بسيار ارزشمندي داشته است. مجموعه شامل بيش از ?? فضاي کوچک و بزرگ است که با راهروهاي متعددي به هم ارتباط دارند و در عمقهاي متغير ? الي ? متري از سطح زمين قرار دارند. يکي از ويژگي هاي اين مجموعه وجود تدفينها و بقاياي انساني متعدد موجود در کف فضاها است. تدفين در مجموعه احتمالا به کاربري دور دوم مجموعه بر مي گردد. اين امر نشان دهنده اين است که مجموعه طي يک دوره زماني نسبتاً طولاني به عنوان مکاني مختص تدفين استفاده شده است. تدفين در دوره اشکاني به منظور ممانعت از آلوده نمودن چهار عنصر مقدس (آب، باد، خاک و آتش ) در تابوتهاي سنگي و سفالي – گوردخمه ها گور خمره ها و يا مکانهايي که ارتباط مستقيم با اين عناصر نداشته باشد انجام مي شده است.
با توجه به بررسي ها و مطالعات باستان شناسي صورت گرفته ميتوان سه مرحله استقرار و استفاده را در مجموعه عنوان نمود. اولين مرحله که به فلسفه ايجاد مجموعه بر ميگردد بنا به شواهد موجود به نوعي کاربري اعتقادي بر ميگردد. در مرحله دوم که احتمالا مربوط به دوره اشکاني است از مجموعه به عنوان گوردخمه استفاده شده است. در مراحل بعد از مجموعه به عنوان پناهگاه براي مواقع اضطرار استفاده شده و اين کار بري در تمام دوره هاي اسلامي از اوايل اسلام تا دوره قاجار به طور متناوب تداوم داشته است. اين مجموعه طي شماره ????? به تاريخ ??/?/?? در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است..اين مجموعه داريا ثبت جهاني است.
16. موزه ملاير :
اين موزه واقع در خيابان شهيد مصطفي خميني است که آثار بسيار ديدني و جالبي را در خود قرار داده است و اين موزه در بناي قديمي عمارت لطفعليان بنا شده است.
17. مسجد عاشورا :
مسجد عاشورا در خياباني به همين نام در محدوده مرکزي ملاير توسط حاج مهدي مهدوي ساخته شده‌است. قدمت مسجد افزون به يکصد و پنجاه سال است. شبستان مسجد به صورت طاق و تويزه‌اي ساخته شده و داراي ?? طاق است که بر روي ? ستون آجري چهارگوش در مرکز و تعدادي نيم‌ستون در پيرامون شبستان استوار گرديده‌است. در طاق مرکزي شبستان از آجرکاري استفاده شده که با ديگر طاقهاي بنا تفاوت دارد. در داخل شهر ملاير دو مسجد تاريخي ديگر به نامهاي مسجد حاج قاسم (واقع در خيابان شهيد طلوعي) و مسجد پارک در (محدوده پارک سيفيه) وجود دارد که هر دو مربوط به دوره قاجاريه هستند. مسجد عاشورا در تاريخ ?? اسفند ???? به شماره ???? در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
18. مقبره يوشع بن نوح (پيامبر يهود):
در فاصله ?? کيلومتري غرب ملاير و ?? کيلومتري شرق مرکز دهستان سفيد کوه (انوچ) در دامنه باغات روستاي سياه کمر، بناي برج‌مانندي خودنمايي مي‌کند که به مقبره بابا حسين (يا ددحسين) معروف است. اين مکان آرامگاه يکي از پيامبران بني‌اسرائيل، حضرت يوشع بن نوح است که در گذشته مورد توجه يهوديان ساکن در منطقه بوده است. مقبره بابا حسين در تاريخ ?? خرداد ???? به شماره ???? در فهرست اثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
19. خانه قديمي منصوري :
اين خانه در بلوار سيف الدوله ملاير واقع شده‌است که متعلق به مرحوم عبدالصمد منصوري است وداراي ساختماني در حدود ???? متر است. زير بناي ساختمان ??? متر وحياط آن ???? متر است. اين بنا در دو طبقه ساخته شده که طبقه زيرين تمامأ با طاقهاي ضربي و خشتي ساخته شده‌است.خانه منصوري در تاريخ ??/??/???? و به شماره ثبت???? و کد ????? جزء آثار ملي ايران قرار گرفته‌است.
20. تپه گونسپان (پاتپه)
تپه گونسپان يا پاتپه، از جمله بلندترين تپه‌هاي باستاني ايران با ارتفاع ?? متر است و در نزديکي ملاير در استان همدان قرار دارد.
محوطه باستاني پاتپه در مساحتي به طول ??? و عرض ?? متر بيش از ? هزار سال قدمت داردو در ? کيلومتري جنوب غربي شهرستان ملاير بر سر راه فرعي ملاير - بروجرد واقع است کوه يزدگرد، آخرين پناهگاه يزدگرد سوم
در ?? کيلومتري جاده ملاير- بروجرد نيز کوهي به نام کوه يزدگرد که آثار قلعه اي مخروبه بر آن هنوز باقي است، وجود دارد که در اين خصوص در تاريخ آمده است يزدگرد سوم آخرين شاه ساساني هنگامي که از اعراب در مداين شکست خورد براي تجديد قوا و جمع آوري لشکر به حوالي نهاوند گريخت. از آنجا که ملاير در آن زمان يکي از نواحي نهاوند بوده اين نام گذاري بي حکمت نبوده و اين مکان آخرين پناهگاه يزدگرد سوم بوده است.
21. حمام قديمي روستاي علمدار:
اين حمام هنوز مورد استفاده قرار مي‌گيرد و بسياري از افرادي که به شهرهاي اطراف مهاجرت کرده‌اند گاهي براي استفاده از حمام باز مي‌گردند و معتقدند براي سلامتي بسيار مفيد است. به گفته يکي از محلي‌ها قدمت اين بنا حدودا ??? سال است. بافت طاقي آجري دارد و تا ارتفاع ???متري سيمان و تا سقف گچ‌اندود شده است.
22. زيستگاه حيات وحش لشگردر :
اين منطقه حفاظت شده در شرق و جنوب شرقي ملاير از زيستگاهاي مهم بز کوهي، کل، قوچ، و ميش به شمار مي‌رود. مساحت منطقه در حدود ?? هکتار است که در ميان دو رشته کوه بلند و از تپه ماهورهايي موسوم به کوه سرده و آهنگران تشکيل شده وداراي چشمه‌هاي دائمي و فصلي متعددي است.
23. يخدان تاريخي مير فتاح :
در حاشيه جنوبي شهر ملاير گنبدي آجري موسوم به يخچال (يخدان) وجود دارد که باني آن مير فتاح در اواخر دوره قاجاريه با نيت خيرخواهانه اقدام به ساخت اين بنا نمود. يخ حاصل از حوضچه‌هاي مجاور در فصل زمستان در اين يخچال ذخيره‌سازي و در جهت استفاده در فصول گرم سال استفاده مي‌شده‌است. ارتفاع گنبد از سطح زمينهاي اطراف ?? متر و مصالح بکار رفته در بناي ترکيبي از سنگ، آجر و خشت خام است. از سنگ در بدنه هاي زيرين تا عمق ? متري استفاده شده، خشت در ديواره‌هاي فوقاني بکار رفته و آجر در روکار بنا از جبهه داخلي و بيروني به کار گرفته شده، و در جبهه داخلي اثر دو رديف آجر کاري تزئيني به شکل کمربند مشاهده مي‌شود. استفاده از خشت خام در بين دو جداره آجري ديوار وظيفه جلوگيري از نفوذ گرماي بيرون و از دست دادن سرماي درون گنبد را عهده‌دار بوده‌است. يخدان مير فتاح به شماره ???? در تاريخ ? اسفند ???? در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيد.
24. قلعه? دامون (قلعه بهرام چوبين):
دژ ديگر قلعه دامون (به معناي قلعه پايين) واقع در جنوب شهر ملاير است که يکي از پايگاههاي مهم نظامي بهرام چوبين سردار نامي و شورشگر خسرو پرويز ساساني بوده است. بهرام چوبين مدت کوتاهي هم شاهنشاه ايران شد ولي سپس بر اثر تباني و هم پيماني خسرو پرويز با سزار روم، تخت پادشاهي را در جنگي سخت بر باد داد.
بنابر روايتي بهرام چوبين از اهالي همين منطقه بود که از سربازي به سرداري خسرو پرويز ساساني رسيد. اکنون هم بسياري از مردم ملاير نام خانوادگي چوبين دارند و خود را از نسل بهرام چوبين مي دانند.
25. سد کلان :
محيطي زيبا و دلنشين براي گذراندن اوقات فراقت است . اين محل در مسير ملاير – اراک واقع شده است.
26. پارک بانوان ملاير :
محيطي آرام و زيبا مختص بانوان.
27. پارک ترافيک کوهسار :
محلي براي آموزش قوانين و مقررات راهنمايي و رانندگي در ملاير است.
28. بام ملاير :
بزرگترين پروژه توريستي استان و غرب کشور است که داراي ديد بسيار زيبا و دل انگيز است.